Колькі на Віцебшчыне прыгожых і незвычайных мясцін! Багатую і цікавую гісторыю маюць не толькі буйныя гарады і паселішчы паўночнага рэгіёна,  але нават і маленькая кропка на карце можа здзівіць, прымусіць задумацца або спачуваць фактамі со свайго мінулага, якія, як правіла, акумулююцца мясцовымі краязнаўцамі. Як доказ гэтаму, прапануем нашым чытачам падборку цікавых фактаў пра аграгарадок Празарокі ў Глыбоцкім раёне.

Празарокам амаль пяць стагоддзяў. Першыя ўспаміны  значацца ў «Полацкай рэвізіі» 1552 года. Населены пункт размяшчаўся на так званым Альгердавым шляху – самай кароткай дарозе з Полацка ў Вільню – сталіцу ВКЛ. Найбольш вядомы выхадзец мястэчка – заснавальнік сучаснага прафесійнага беларускага тэатра Ігнат Буйніцкі.

Легенды пра празорцу і род Прозараў

У Празарокаў, як і належыць прыстойнаму, па меркаванні турыстаў, населенаму пункту, ёсць свае паданні і легенды. Асабліва мясцовым жыхарам падабаецца рассказваць пра паходжанне назвы сваёй малой радзімы. Версій існуе адразу тры: паэтычная, містычная і гістарычная.

Прыхільнікі першай сцвярджаюць, что паселішча з’явілася на мяжы тэрыторый двух плямёнаў балтаў і крывічоў, а волаты-празоры павінны былі абараняць ад ворагаў сваіх родзічаў, таму кожную ноч стаялі на ўзгорках вакол вёсцы. Пры небяспецы па ланцужку яны запальвалі вогнішча – папярэджвалі аб атаках чужынцаў. Гэтыя кастры былі своеасаблівымі выратавальнымі зоркамі. Аднойчы адзін з вартаўнікоў не змог развесці агонь. Каб выканаць свой абавязак, ён пацягнуўся на неба за знічкай і запаліў яе ад свайго сэрца. Племя было папярэджана, а вораг знішчаны. Пасля гэтага выпадку ніхто больш не асмеліўся выступіць супраць мясцовых жыхароў, а паселішча сталі называць Празарокамі ў гонар подзвігу яго абаронцаў.

Згодна з другой гіпотэзай у даўнія часы тут жыў вядомы сваім дарам празорца (рус.– ясновидящий), таму вёску і пачалі называць Празарокамі.

Па гістарычнай версіі населены пункт атрымаў назву ад знакамітага роду Прозараў. У  «Таямніцах Хойніцкага пергаменту» напісана, што ў пачатку ХVІ ст. у Дзісну прыехаў Караль Прозар – прадстаўнік багацейшай дынастыі. Яго надзялілі землямі недалёка ад Дзісны.

Мекка для тэатралаў-патрыётаў

Айчынныя прыхільнікі Мельпамены смела могуць далучаць Празарокі да ліку мясцін, абавязковых для наведвання, бо менавіта тут радзіма Ігната Буйніцкага – заснавальніка першага прафесійнага нацыянальнага беларускага тэатра. Будучы майстра сцэны скончыў Рыжскае землямернае вучылішча і працаваў па спецыяльнасці. У 1901 годзе ён склаў план па маг­нітным мерыдыяне на пабудову царквы ў вёсцы Празарокі, а таксама ахвяраваў частку грашовых сродкаў на яе ўзвядзенне. Зараз у  Празароцкай сярэдняй школе створаны музей знакамітага земляка, у якім захоўваюцца афішы спектакляў, фота­здымкі трупы і ўспаміны мясцовых старажылаў, якія сведчаць: вечарыны аматарскага тэатра, створанага ў 1907 годзе, актыўна праходзілі ў вёсцы Празарокі і яе ваколіцах. Пра выступленні тэатра дзядзькі Ігната паведамляе нават газета «Наша ніва». У 1910 годзе трупа Ігната Буйніцкага выступіла ў Вільні, пасля чаго тэатр займеў назву «Першая беларуская трупа Ігната Буйніцкага», потым, ужо ў  1917-м, яна аднавілася як таварыства драмы і камедыі, на аснове якога потым быў створаны Беларускі дзяржаўны тэатр (зараз ён носіць імя  Я. Купалы). Памёр майстра сцэны ў 1917 годзе падчас рэпетыцыі, быў пахаваны ў Маладзечна, пазней яго перазахавалі на цэнтральнай плошчы ў Празароках.

Яшчэ адзін цікавы факт біяграфіі знакамітага дзеяча, які звязаны з аграгарадком: Ігнат Цярэнцьевіч у 1913 годзе пакінуў сцэну, каб займацца эканамічнай дзейнасцю на радзіме, ён арганізаваў фінансавую самапомач вёскі – «Празароцкае крэдытнае таварыства», а таксама адкрыў у населеным пункце краму.

Касцёл пад белымі крыламі

Касцёл Узнясення Божай Маці ў Празароках з’яўляецца гонарам і помнікам архітэктуры населенага пункта. За перыяд свайго існавання каталіцкая святыня перажыла як гады росквіту, так і часы заняпаду.

Першы каталіцкі кляштар у Празароках быў заснаваны трыма манахамі-францысканцамі, якіх у 1698 годзе прывеў сюды Крыштаф Шчыт. Тут быў пабудаваны драўляны касцёл Прасвятой Дзевы Марыі, які, дарэчы, сгарэў у пачатку XVIII стагоддзя.

У кастрычніку 1896-га быў складзены праект новага храма. Будова планавалася маштабная: 42 метра даўжынёй і 25 метраў у шырыню. Адначасова ў новым каменным касцёле маглі знаходзіцца 800 вернікаў. Будаўніцтва вялося за ахвяраванні прыхаджан, выкарыстоўваліся мясцовыя матэрыялы: цэглу бралі недалёка ад Саннікаў, там жа нарыхтоўвалі шчэбень і цэмент для фундамента. У 1907 годзе касцёл асвяцілі, у ім вянчаўся Ігнат Буйніцкі. Храм дзейнічаў да 1951-га, потым будынак перадалі мясцоваму сельгаспрадпрыемству пад зернесховішча. З таго моманту пачаўся заняпад помніка архітэктуры – дах працякаў, тынкоўка са сцен абсыпалася.

Вернікам яго вярнулі толькі ў 1989 годзе – і, як кажуць у Празароках, ён атрымаў трэццяе жыццё. Зноў-такі за кошт прыхаджан будынак адрамантавалі, прывялі ў належны стан, а ў 1992-м асвяцілі. Зараз касцёл Узнясення Божай Маці з’яўляецца духоўным цэнтрам аграгарадка, яго сімвалам. Адметна, што пабудову ў неарамантычным стылі, не надта распаўсюджаным у Беларусі, аблюбавалі і буслы – сімвал нашай краіны. Спачатку прыхаджанам не падабалася такое суседства: разважалі, што птушкі будуць псаваць знешні выгляд храма. Некалькі разоў спрабавалі перанесці гняздо ў іншае масца, аднак буслы зноў аднаўлялі свой дом. Урэшце жыхары вырашылі, што буслы на касцёле – своеасаблівае блаславенне.

Чорная транедыя

З першых дзён заснавання населенага пункта і да Вялікай Айчыннай вайны ў Празароках мірна суіснавалі прадстаўнікі трох веравызнанняў: католікі, праваслаўныя і яўрэі. Усё памянялася 4 ліпеня 1941 года, калі ў вёску прыйшлі нямецкія войскі. Нацысты заснавалі тут гета. У будынак мясцовай школы сагналі ўсіх яўрэяў з Празарокаў і наваколля. Жанчын і дзяцей вялі па вуліцах, мужчын – па полі, бо так лягчэй было не дапусціць ці падавіць спробы супраціўлення. За лесам тым часам ужо капалі ямы для расстрэлаў… 

З успамінаў жыхара Празарокаў Стэфана Плавінскага: «Ноччу ніхто не спаў, але мястэчка як быццам растварылася ў грабавой цішыні – ні агеньчыка, ні гуку. Нават сабакі не брахалі. Назаўтра мы даведаліся, што дзве сястры Роза і Рыта Якерсон пакуль жывыя, бо былі дзесьці ў гасцях. Але пад вечар не стала і іх. Пасля гэтай трагедыі выжылі толькі трое – Ходас, Гофман і Юдка, іх чамусьці адправілі ў Глыбоцкае гета, дзе яны прабылі да 1943 года. Падчас паўстання ў ім вязні вырваліся на свабоду і пайшлі ў партызаны. Адзіны з празароцкіх яўрэяў, хто змог перажыць вайну, – Юдка».  На месцы расстрэлу зараз ёсць памятны знак.

Вялікая Айчынная пакінула значны след ў Празароках. У той час з вёскі амаль усю моладзь вывезлі на працу ў Германію. Ад немцаў населены пункт вызвалілі 30 чэрвеня. За свабоду мясцовых жыхароў аддалі жыццё многія воіны. На брацкіх могілках у Празароках пахаваны астанкі 189 салдат Чырвонай арміі і 18 партызан. Да 2007 года тут быў усталяваны помнік смуткуючай маці, потым яго змяніў мемарыял «Дарогамі вайны». Але незалежна ад знешняй формы месца пахавання герояў заўсёды дагледжана: тут добра памятаюць, што такое вайна і якой цаной дасталася беларусам Вялікая Перамога.

Загад Мікалая ІІ і план Ігната Буйніцкага

Не менш цікавая гісторыя і ў другога сакральнага аб’екта ў Празароках – мясцовай Петрапаўлаўскай праваслаўнай царквы.

Дакументамі засведчана, што расійскі імператар Мікалай ІІ, калі ехаў праз Празарокі ў 1901 годзе, звярнуў увагу на тое, што ў мястэчку былі сінагога і касцёл, а праваслаўнага храма няма. Па яго загаду тагачасны ўладальнік маёнтка генерал-маёр Пётр Мухін падараваў надзел пад будаўніцтва царквы. Вымяраў зямлю пад будучы храм бацька беларускага сучаснага тэатра Ігнат Буйніцкі. Захаваўся і складзены ім геаметрычны план размяшчэння храма за подпісамі землямера-таксатара І. Буйніцкага, П. Мухіна і тагачаснага святара Васіля Бяляева. Будавалася царква больш за 4 гады, бо прыход быў небагаты: тады ў саміх Празароках жылі ўсяго 12 праваслаўных мужчын і 11 жанчын, а разам з навакольнымі вёскамі прыхаджанамі лічылася прыкладна 200 чалавек. Для параўнання, католікаў на той час было больш за 500 мужчын і 390 жанчын.

Фота Дзмітрыя ОСІПАВА